Serat Wedhatama (Tembang Gambuh)

Tembang Macapat Gambuh

 

Apa kowe uwis tau nembang macapat? Apa kuwi tembang macapat? Tembang macapat iku salah sawijining tembang kang urip ngrembaka ing Tanah Jawa. Tembang macapat nduweni paugeran tartamtu kayata guru lagu, guru wilangan, lan guru gatra. Tembang macapat ana cacah sewelas tembang yaiku Pocung, Maskumambang, Megatruh, Gambuh, Mijil, Kinanthi, Asmaradana, Durma, Pangkur, Sinom, Dhandhanggula. Tembang macapat tamtu nduweni panulisan sarta paugeran kang beda saben tembang. Ora amung babagan kuwi, nanging uga ngengingi cengkok kang ora padha ing saben tembang. Ana ing bab iki awake dhewe bakal nyinau babagan tembang macapat, tembang kang disinau yaiku tembang gambuh. Ana sing wis ngerti kaya kepiye tembang gambuh kuwi? Kepriye cakepane tembang gambuh? Kaya ngapa isine? Ayo padha sinau babagan tembang gambuh bebarengan.

Ngapalne paugeran tembang macapat iku dianggep mbingungake. Cara ngapalne paugeran tembang macapat salah sijine kanthi cara ngapalne cakepane. Tuladhane kaya ing ngisor iki.

Sembah raga puniku,
pakartine wong amagang laku,
susucine asarana saking warih,
kang wus lumrah limang wektu,
wantu wataking wawaton

Menawa dionceki paugerane tembang macapat ing dhuwur yaiku:

1.       Guru gatrane ana cacah lima

2.       Guru lagu lan guru wilangan

a.       Gatra kapisan 7u

b.       Gatra kapindho 10u

c.        Gatra katelu 12i

d.       Gatra kapapat 8u

e.       Gatra kalima 8o

Tembang iku kajupuk saka tembang Gambuh kang ana ing serat wedhatama. Ing pamulangan kajaba kudu mangerteni paugerane, siswa kudu ngerteni isine. Menawa arep ngerteni isine, kagiyatan sing kudu dilakoni siswa yaiku negesi saben tembung.

Adhedhasar cakepan tembang sing ana ing dhuwur, ana tembung-tembung sing kudu digoleki tegese, kayata ing ngisor iki.

1.       Pakartine, tegese tumindak

2.       Amagang, nglakoni

3.       Laku, tegese lampah

4.       Susucine, tegese reresik

5.       Asarana, tegese piranti

6.       Warih, tegese banyu

7.       Limang wektu, tegese ngibadah

8.       Wantu, tegese tanpa kendhat

9.       Wewaton, tegese paugeran

Adhedhasar katrangan saben tembung ing dhuwur, manawa digathukake ngemu surasa sembah raga iku tumindak wong sing nglakoni lampah. Lampah kang reresike kanthi cara nggunakake piranti banyu, sing wis lumrah dilakoni ngibadahe. Tanpa kendhat lan nggunakake paugeran.

                Banyu digunakake kanggo reresik supaya awak bisa suci lan pantes kanggo ngibadah marang Gusti. Sembah raga iku dadi tumindake wong sing nglakoni laku kang bener. Ngibadah dilakoni kanthi cara tanpa kendhat utawa terus dilakoni. 

Nulis Cakepan Tembang Gambuh

      Gladhen nulis cakepan tembang macapat, becike diwiwiti kanthi cara mangerteni paugerane. Amarga saben tembang nduweni aturan kang beda-beda. Kalebu uga tembang Gambuh, tembang Gambuh uga nduweni tetenger kayata ing ngisor iki.

a.       Dumadi saka limang gatra

b.       Tibane swara gatra kapisan kudu u

c.        Tibane swara gatra kapindho kudu u

d.       Tibane swara gatra katelu kudu i

e.       Tibane swara gatra kapapat kudu u

f.        Tibane swara gatra kalima kudu o

g.       Gatra kapisan dumadi saka pitung wanda

h.       Gatra kapindho dumadi saka sepuluh wanda

i.         Gatra katelu dumadi saka rolas wanda

j.         Gatra kapapat dumadi saka wolung wanda

k.       Gatra kalima dumadi saka wolung gatra

Nembang Gambuh

                Nalika nembang Gambuh sing perlu digatekake, yaiku:

a.       Laras, yaiku tata swara sing ajeg. Ing gamelan Jawa, laras kaperang dadi loro yaiku laras pelog, lan laras slendro.

b.       Titilaras, yaiku urutan wirama saka sing cendhek tumeka sing dhuwur. Titilaras antarane slendro lan pelog nduweni tenger dhewe-dhewe.

-          Slendro: 1 – 2 – 3 – 5 – 6 – 1

-          Pelog: 1 – 2 – 3 – 4 – 5 – 6 – 7

c.        Cengkok, yaiku cakrik utawa warna lagu. Saben tembang macapat nduweni cakrik dhewe-dhewe lan maneka warna wujude.

d.       Pocapan sing cetha

e.       Luk, yaiku munggah mudhune swara kang ditemtokake saka titilaras sing ana.

f.        Gregel, yaiku owah-owahan pocapan wanda kang ana luk-e supaya kepenak kanggo dirungokake.

g.       Laya, yaiku nembang kudu laya antarane cakepan karo not utawa thinthingan. Mula kudu mudheng dhisik maknane tembang.

Gambuh

Yen ta jaman rumuhun

Tata titi tumrah tumaruntun

Bangsa srengat tan winor lan laku batin

Dadi nora gawe bingung

Kang padha nembah Hyang Manon

Lire sarengat iku

Kena uga ingaran laku

Dhingin ajeg kapindone ataberi

Pakolehe putraningsun

Nyenyeger badan mrih kaot

Wong seger badanipun

Otot daging kulit balung sungsum

Tumrah ing rah memarah antenging ati

Antenging ati nunungku

Angruwat ruweding batos

Mangkono mungguh ingsun

Ananging ta sarehne asnafun

Beda beda panduk pandhuming dumadi

Sayektine nora jumbuh

Tekad kang padha linakon